BRONZA DAVRI
m. avv. 3-2 m. y.
Zarafshon nomadlari
Bronza davrida Zarafshon havzasi O‘rta Osiyo hududidagi madaniyatlarni rivojlanish
markazlaridan biri bo‘lgan. Mintaqa geoekologik joylashuvi dehqonchilik, chorvachilik,
tog‘-kon metallurgiyasi kabi iqtisodiyotning ko‘plab tarmoqlarini rivojlantirishga yordam
berdi. Paleometal davrida bu hududda turli madaniy an’analar kesishganligi uni O‘rta
Osiyoning eng madaniy-integratsiyalashgan tumanlaridan biriga aylantirdi. Hozirgi vaqtda
ushbu hududda turli dasht madaniyatlari tarixini qamrab olgan chorvador qabilalarining 15
ta yodgorligi ma’lum:
Yodgorliklarni xaritalash va barcha manbalarni tahlil qilish o‘rganilayotgan hududning
madaniy tarkibidagi murakkab mozaikani ochib beradi. Zarafshon vohasi tarixiy-madaniy
sohada alohida ajralib turadi, bu hududda shimol chorvadorlari va rivojlangan dehqonchilik
xo‘jaligi sivilizatsiyasining o‘zaro uyg‘unlashuvi kuzatiladi. Mil. avv. II ming yillikning
boshida andronov jamoasi “aravalari” Ural-Qozog‘iston dashtlaridan Osiyo vohalariga va
keyinchalik urbanistik Baqtriyaga kirib boradi. Assimilyatsiya jarayonlarining eng shiddatli
davri Andronovo tarixiy-madaniy jamoasining Fyodorov madaniyati vakillari bilan bog‘liq.
Jarayon faollashuviga metallurgiya resurslari inqirozi natijasida yangi ruda manbalarini
topish ehtiyoji sabab bo‘ldi. Chorvachilik aholisining kirib kelishi qishloq xo‘jaligi vohalarida
qalay bronzaning paydo bo‘lishiga ta’sir ko‘rsatdi. Bronza davrida Zarafshon havzasi ichki
dinamikaga ega bo‘lgan o‘ziga xos madaniy birlikdir. Komplekslarning shakllanishi mil. avv.
II ming yillikda sodir bo‘lgan migratsiya va integratsiya jarayonlari asosida sodir bo‘lgan.
Yodgorliklarning joylashuvini tahlil qilish, chorvador jamoalarning mavsumiy harakatlanish
yo‘nalishlarini aks ett irsa individual qabrlardagi noyob artefaktlar marhumlarning aslzodalar
bo‘lganligidan dalolat beradi. Zarafshon havzasi hududida bronza davriga kelib g‘ayrioddiy
yodgorliklarning paydo bo‘lishiga hissa qo‘shgan muhim tarixiy omillar quyidagilar:
mineral-xom ashyo bazasi, dehqonchilik va chorvador madaniyatlarining yonma-yonligi,
shuningdek Yevrosiyo qit’asining markazidagi geografi k joylashuv edi.
markazlaridan biri bo‘lgan. Mintaqa geoekologik joylashuvi dehqonchilik, chorvachilik,
tog‘-kon metallurgiyasi kabi iqtisodiyotning ko‘plab tarmoqlarini rivojlantirishga yordam
berdi. Paleometal davrida bu hududda turli madaniy an’analar kesishganligi uni O‘rta
Osiyoning eng madaniy-integratsiyalashgan tumanlaridan biriga aylantirdi. Hozirgi vaqtda
ushbu hududda turli dasht madaniyatlari tarixini qamrab olgan chorvador qabilalarining 15
ta yodgorligi ma’lum:
- Samarqand atrofi (Siyob qabri, Tug‘oy makoni);
- Jom qadimiyatlari (Galasherik qabrlari 3-4);
- Urgut tumanida topilgan qabrlar (G‘o‘s, Soyg‘o‘s, Mo‘minobod 1-2);
- Zarafshon qo‘riqxonasi (1-2 Tagisken va 3 Amirobod tipidagi qabrlar);
- Qo‘shrabot (Toz atrofi , Beshmo‘lla, Boshmon).
Yodgorliklarni xaritalash va barcha manbalarni tahlil qilish o‘rganilayotgan hududning
madaniy tarkibidagi murakkab mozaikani ochib beradi. Zarafshon vohasi tarixiy-madaniy
sohada alohida ajralib turadi, bu hududda shimol chorvadorlari va rivojlangan dehqonchilik
xo‘jaligi sivilizatsiyasining o‘zaro uyg‘unlashuvi kuzatiladi. Mil. avv. II ming yillikning
boshida andronov jamoasi “aravalari” Ural-Qozog‘iston dashtlaridan Osiyo vohalariga va
keyinchalik urbanistik Baqtriyaga kirib boradi. Assimilyatsiya jarayonlarining eng shiddatli
davri Andronovo tarixiy-madaniy jamoasining Fyodorov madaniyati vakillari bilan bog‘liq.
Jarayon faollashuviga metallurgiya resurslari inqirozi natijasida yangi ruda manbalarini
topish ehtiyoji sabab bo‘ldi. Chorvachilik aholisining kirib kelishi qishloq xo‘jaligi vohalarida
qalay bronzaning paydo bo‘lishiga ta’sir ko‘rsatdi. Bronza davrida Zarafshon havzasi ichki
dinamikaga ega bo‘lgan o‘ziga xos madaniy birlikdir. Komplekslarning shakllanishi mil. avv.
II ming yillikda sodir bo‘lgan migratsiya va integratsiya jarayonlari asosida sodir bo‘lgan.
Yodgorliklarning joylashuvini tahlil qilish, chorvador jamoalarning mavsumiy harakatlanish
yo‘nalishlarini aks ett irsa individual qabrlardagi noyob artefaktlar marhumlarning aslzodalar
bo‘lganligidan dalolat beradi. Zarafshon havzasi hududida bronza davriga kelib g‘ayrioddiy
yodgorliklarning paydo bo‘lishiga hissa qo‘shgan muhim tarixiy omillar quyidagilar:
mineral-xom ashyo bazasi, dehqonchilik va chorvador madaniyatlarining yonma-yonligi,
shuningdek Yevrosiyo qit’asining markazidagi geografi k joylashuv edi.
- Avanesova, N. A. Ancient miners of Zeravshan [Drevniye gornyaki Zeravshana] // Journal Archaeology of Uzbekistan. Samarkand-Tashkent: Fan, 2012. No. 1(4). PP. 3-35.
- Avanesova, N. A. Ceramics from the sett lement of miners and metallurgists near the Zeravshan [Keramika poseleniya gornyakov-metallurgov Zeravshana] // IMKU. Issue 39. Samarkand: Fan, 2015. PP. 47-62.
- Avanesova, N. A. Mining and metallurgical production of Zeravshan [Gornoye delo i metallurgiya proizvodstva Zeravshana] // Materials of the Republican conference «Markaziy Osiye tarikhi va archeologiyasi muammolari». Part 1. Samarkand: SamSU Publishing House, 2018.PP. 12-17.
- Avanesova, N. A. Mining and metallurgical production of Zeravshan [Gornoye delo i metallurgiya proizvodstva Zeravshana] // Materials of the Republican conference «Markaziy Osiye tarikhi va archeologiyasi muammolari». Part 1. Samarkand: SamSU Publishing House, 2018.PP. 12-17.
