YUQORI PALEOLIT DAVRI
m. avv. 40-12 m. y.
Samarqand yuqori paleolit makoni
Samarqand makoni O‘rta Osiyoda yuqori paleolit davrining har tomonlama o‘rganilgan
birinchi yodgorligi hisoblanadi. Makon Zarafshon daryosining chap tomonida, Chashmai-
Siyob vohasining o‘ng yonbag‘ri, shaharning “Dinamo” stadioni qarshisida joylashgan.
Samarqand yuqori paleolit makoni
Samarqand makoni 1939-yilda G. V. Xarlamov tomonidan topilgan. Statsionar qazishmalar
D. N. Lev (1958-1968 yillar) tomonidan davom ettirilib, tom manoda so‘nggi paleolit
davriga oid bebaho materiallar qo‘lga kiritilgan. Makon uch qatlamdan iborat bo‘lib, ular
steril qatlam bilan ajralgan. Tadqiqotlar davomida 870 m2 maydon o‘rganilgan. Natijada
bu joy ovchilar turargohi bo‘lganligi aniqlangan. Undan topilgan suyaklarga qaraganda
ovchilar o‘ljasi yovvoyi ot (52,3 %), kiyik (3 %), tuya (4,8 %), qo’y (2 %) pleystotsen eshaki
(17,6 %), ibtidoiy buqa (tur) bo‘lgan. Samarqand makoni paleoekologiyasi nafaqat fauna,
balki floraning saqlanib qolgan qoldiqlari tufayli ham juda foydalidir. Fauna qorag‘ach va
qayin, qarag‘ay barglari, alder va jo‘ka (lipa) daraxtlarining izlari bilan ifodalanadi. Fauna
va floraning o‘rganilishi o‘rganilayotgan davrda tabiiy muhit barqaror bo‘lganligi to‘g‘risida
ma‘lumot olishga imkon berdi. Makonda topilgan antropologik topilmalar juda muhimdir.
1962-yilda 25 yoshli kromanyon tipidagi ayolga tegishli bo‘lgan va to‘qqiz tishli pastki jag‘ning
bir qismi topildi. 1966-yilda topilgan o‘nta tishli erkakning pastki jag‘i birinchi jag‘ga yaqin.
Bola bosh suyagi endokrani alohida qiziqish uyg‘otadi. Birinchi marta Markaziy Osiyo va
Qozog‘iston hududida zamonaviy inson turiga mansub Homo sapiens qoldiqlari topildi.
Tosh qurollarining katta qismi (11500 ga yaqin) chaqmoqtoshdan tayyorlangan,
shuningdek, xalsedon, diorit, kvarts va slanetsdan tayyorlangan qurollar ham uchraydi.
Uch qatlamning topilmalari bir xil xarakterga ega. Mehnat qurollari orasida katta toshdan
ishlangan mahsulotlar muhim o‘rin tutadi. Bular asosan sandon, bolg‘a, retusher va boltalar.
Makondan gardishsimon nukleuslar, uchrindilar, ushatgichlar, boltalar va yupqa paraqalar
topilgan. Skobel bo‘lib xizmat qilgan yonboshida tirqishli retushli plastinalar mavjud.
Qirg‘ichlar parchalarda taqdim etilgan. Plitalarning uchlari musterian tipidagi shaklda
ajralib turadi. Bunda qirg‘ichlar, teshgichlar plastinalardan yasalgan bo‘lib must’e tipidagi
shaklga ega. Deyarli 100 m2 maydonni egallagan, to‘rtburchak shakldagi turar joy - chayla
izlari aniqlangan. Chayla osha davr kromanyon odamlari uchun muhim bo‘lgan soy yonida
qurilgan. Uning o‘rnida gulxan qoldig‘i, tosh qurollari ustaxonasi, chayla ustunlari topilgan.
Shuningdek, bu erda sakkizta sayqallangan ko‘z yoshi shaklidagi sun‘iy tirqishli plastinalar
(marjon) va astral simvolizmni ko‘rsatadigan sayqallangan tosh disk topilgan. Hind
okeanining tropik zonasidan kelib chiqqan manilla poliviles – teshikli dengiz chig‘anog‘i
bezak buyumlari bo‘lib xizmat qilgan. Samarqand makonining umumiy ko‘rinishi Markaziy
Osiyoning yuqori paleolit yodgorliklariga xosdir. Geomorfologik va paleontologik
ma‘lumotlari mazkur yodgorlikning yoshini 33-20 ming yil ekanligini aniqlaydi. Yangi
tadqiqotlarga ko‘ra Samarqand makonining shakllanishi, Qo‘tirbuloq va Zirabuloq Must’e
komplekslari negizida sodir bo‘lgan. Olingan materiallar Evroosiyo arxeologiyasi bo‘yicha
umumlashtiruvchi ishlar qatoriga kiritilgan.
birinchi yodgorligi hisoblanadi. Makon Zarafshon daryosining chap tomonida, Chashmai-
Siyob vohasining o‘ng yonbag‘ri, shaharning “Dinamo” stadioni qarshisida joylashgan.
Samarqand yuqori paleolit makoni
Samarqand makoni 1939-yilda G. V. Xarlamov tomonidan topilgan. Statsionar qazishmalar
D. N. Lev (1958-1968 yillar) tomonidan davom ettirilib, tom manoda so‘nggi paleolit
davriga oid bebaho materiallar qo‘lga kiritilgan. Makon uch qatlamdan iborat bo‘lib, ular
steril qatlam bilan ajralgan. Tadqiqotlar davomida 870 m2 maydon o‘rganilgan. Natijada
bu joy ovchilar turargohi bo‘lganligi aniqlangan. Undan topilgan suyaklarga qaraganda
ovchilar o‘ljasi yovvoyi ot (52,3 %), kiyik (3 %), tuya (4,8 %), qo’y (2 %) pleystotsen eshaki
(17,6 %), ibtidoiy buqa (tur) bo‘lgan. Samarqand makoni paleoekologiyasi nafaqat fauna,
balki floraning saqlanib qolgan qoldiqlari tufayli ham juda foydalidir. Fauna qorag‘ach va
qayin, qarag‘ay barglari, alder va jo‘ka (lipa) daraxtlarining izlari bilan ifodalanadi. Fauna
va floraning o‘rganilishi o‘rganilayotgan davrda tabiiy muhit barqaror bo‘lganligi to‘g‘risida
ma‘lumot olishga imkon berdi. Makonda topilgan antropologik topilmalar juda muhimdir.
1962-yilda 25 yoshli kromanyon tipidagi ayolga tegishli bo‘lgan va to‘qqiz tishli pastki jag‘ning
bir qismi topildi. 1966-yilda topilgan o‘nta tishli erkakning pastki jag‘i birinchi jag‘ga yaqin.
Bola bosh suyagi endokrani alohida qiziqish uyg‘otadi. Birinchi marta Markaziy Osiyo va
Qozog‘iston hududida zamonaviy inson turiga mansub Homo sapiens qoldiqlari topildi.
Tosh qurollarining katta qismi (11500 ga yaqin) chaqmoqtoshdan tayyorlangan,
shuningdek, xalsedon, diorit, kvarts va slanetsdan tayyorlangan qurollar ham uchraydi.
Uch qatlamning topilmalari bir xil xarakterga ega. Mehnat qurollari orasida katta toshdan
ishlangan mahsulotlar muhim o‘rin tutadi. Bular asosan sandon, bolg‘a, retusher va boltalar.
Makondan gardishsimon nukleuslar, uchrindilar, ushatgichlar, boltalar va yupqa paraqalar
topilgan. Skobel bo‘lib xizmat qilgan yonboshida tirqishli retushli plastinalar mavjud.
Qirg‘ichlar parchalarda taqdim etilgan. Plitalarning uchlari musterian tipidagi shaklda
ajralib turadi. Bunda qirg‘ichlar, teshgichlar plastinalardan yasalgan bo‘lib must’e tipidagi
shaklga ega. Deyarli 100 m2 maydonni egallagan, to‘rtburchak shakldagi turar joy - chayla
izlari aniqlangan. Chayla osha davr kromanyon odamlari uchun muhim bo‘lgan soy yonida
qurilgan. Uning o‘rnida gulxan qoldig‘i, tosh qurollari ustaxonasi, chayla ustunlari topilgan.
Shuningdek, bu erda sakkizta sayqallangan ko‘z yoshi shaklidagi sun‘iy tirqishli plastinalar
(marjon) va astral simvolizmni ko‘rsatadigan sayqallangan tosh disk topilgan. Hind
okeanining tropik zonasidan kelib chiqqan manilla poliviles – teshikli dengiz chig‘anog‘i
bezak buyumlari bo‘lib xizmat qilgan. Samarqand makonining umumiy ko‘rinishi Markaziy
Osiyoning yuqori paleolit yodgorliklariga xosdir. Geomorfologik va paleontologik
ma‘lumotlari mazkur yodgorlikning yoshini 33-20 ming yil ekanligini aniqlaydi. Yangi
tadqiqotlarga ko‘ra Samarqand makonining shakllanishi, Qo‘tirbuloq va Zirabuloq Must’e
komplekslari negizida sodir bo‘lgan. Olingan materiallar Evroosiyo arxeologiyasi bo‘yicha
umumlashtiruvchi ishlar qatoriga kiritilgan.
- Avanesova, N. A. Ancient miners of Zeravshan [Drevniye gornyaki Zeravshana] // Journal Archaeology of Uzbekistan. Samarkand-Tashkent: Fan, 2012. No. 1(4). PP. 3-35.
- Avanesova, N. A. Ceramics from the sett lement of miners and metallurgists near the Zeravshan [Keramika poseleniya gornyakov-metallurgov Zeravshana] // IMKU. Issue 39. Samarkand: Fan, 2015. PP. 47-62.
- Avanesova, N. A. Mining and metallurgical production of Zeravshan [Gornoye delo i metallurgiya proizvodstva Zeravshana] // Materials of the Republican conference «Markaziy Osiye tarikhi va archeologiyasi muammolari». Part 1. Samarkand: SamSU Publishing House, 2018.PP. 12-17.
- Avanesova, N. A. Mining and metallurgical production of Zeravshan [Gornoye delo i metallurgiya proizvodstva Zeravshana] // Materials of the Republican conference «Markaziy Osiye tarikhi va archeologiyasi muammolari». Part 1. Samarkand: SamSU Publishing House, 2018.PP. 12-17.
